Муқовимат бо коррупсия - омили пешрафти ҷомеа

Имрўз дигар зарурати гузаронидани таҳқиқоти махсус барои исбот кардани он, ки коррупсия ба рушди иқтисодиёт халал мерасонад, институтҳои демократӣ ва волоияти қонунро заиф мегардонад, тартиботи ҷамъиятиро поймол мекунад ва боварии мардумро ба ҳукумат ва мақомоти давлатӣ аз байн мебарад, дар баробари ин ба афзоиши ҷинояткории муташаккил, терроризм мусоидат мекунад лозим нест. Ба таври умум эътироф шудааст, ки фасод дар Ҷаҳони имрӯза ба яке аз омилҳои асосии монеъ шудан ба рушди муътадили давлат табдил ёфтааст. Мубориза бо порахурон, хешутаборбозӣ, ришвахорӣ дар ҷаҳон дар тӯли тамоми таърихи он сурат гирифта буд, аммо, чунон ки амалия нишон медиҳад, агар то даме ки шаҳрвандон шуури шаҳрвандӣзоҳир накунанд ва дар бораи фактҳои коррупсионӣ хабар надиҳанд, мубориза бесамар хоҳад буд.

Коррупсия дар шаклҳои гуногун дар тамоми ҷабҳаҳои фаъолияти давлат мушоҳида мешавад, ки аз “туҳфаҳои” ба назар безарар то фактҳои ифротгароёнаи беҳаёӣ ва муносибати бешармонаи шахсони мансабдори алоҳида ба назар мерасад, ки ин бевосита ба чашми давлат хок пошидан мебошад. Бояд гуфт, ки на танҳо шахсони мансабдори муассисаҳои давлатӣ , балки шахсоне, ки дар ташкилотҳои тиљоратӣ вазифаҳои роҳбариро иҷро менамоянд, ки дар ин ё он соҳа монополист буда, ба рушди муътадили давлат монеъ мешаванд, гирифтори фасод мешаванд.

Ҳар кас мехоҳад, ки дар ҷаҳоне зиндагӣ кунад, ки дар он бадӣ, ҳасад, ришвахурӣ ва нафъи худӣ нест, дар олами пур аз меҳру муҳаббат, некй ва хушбахтй, аммо имруз чунин пешомад ғайриреалӣ менамояд, зеро дар ҳар ҷое, ки мебинед, ҳар сари чанд вақт дар бораи коррупсия, ҷиноятҳои коррупсиониро мешунавем.

Барои он ки шаҳрванди арзандаи кишварамон, ватандўсти шахрамон бошем, фарҳанги дохилии худро баланд бардоштан, ба худомузӣ машғул шудан лозим аст ва танҳо дар он сурат метавон як кишвари тавоною шукуфони бе фасод бунёд кард! Танҳо дар он сурат мо метавонем дар дунёе, ки дар он бадиву хасад, ришвахуриву нафъи худ нест, дар дунёи пур аз мехру мухаббату мехрубон ва хушбахтона зиндаги кунем! Яке аз усулҳои муҳими мубориза бо коррупсия бешубҳа риояи ҳатмии қонун мебошад. Дар ин бобат чихати маънавй низ роли калон мебозад. Одами бошуур қонунро вайрон намекунад. Ҳануз дар асри V пеш аз милодҳакими Чин Конфутсий гуфтааст: "Ҳама бояд вазифаи худро риоя кунанд - падар бояд падар бошад, писар писар бошад, ҳоким ҳоким бошад".»

Аз ин бармеояд, ки мо бояд қонунҳоро риоя кунем, ҳар як шахс дар ҷойи худ вазифаи худро софдилона, ва бо масъулият ба ҷо оварад ва дар ҳеҷ ҳолат роҳбарии мансабдорони ришвахор набошад. Коррупсия ба институтҳои сиёсӣ ва шаҳрвандии давлат таъсири манфӣ мерасонад, барои рушди ояндаи кишвар хатари ҷиддӣ дорад. Механизми ягонаи мубориза бо коррупсия вуҷуд надорад, ки барои ҳама кишварҳо оптималӣ бошад. Хусусияти усулҳои мубориза бо коррупсия, ки ҳар як кишвар қабул кардааст, на танҳо аз суботи сиёсӣ ва иқтисодӣ, балки аз урфу одатҳо, хусусиятҳои динӣ ва сатҳи фарҳанги ҳуқуқии аҳолӣ низ вобаста аст. Коррупсия имрӯз чизест, ки мо аз таваллуд бо он рӯ ба рӯ мешавем ва он барои мо як меъёр шудааст, вақте ки аз мо барои амалҳои муайян пул талаб мекунанд. Коррупсияро метавон чунин тавсиф кард: "ту - ба ман, ман - ба ту" ва шумо бояд фаҳмед, “ кӣ бештар гунаҳкор аст -гиранда ё бахшанда”? Албатта, шумо наметавонед ҳамаро баробар кунед. Одамоне хастанд, ки дар навбати аввал вичдону номус доранд, мутаассифона, бо онхо ин кадар тез-тез вомехуред. Ин гуна инсонҳо поквичдонанд, ки ба кори худ содику садокатманданд, ба кор бо камоли масъулият муносибат мекунанд, кушиш мекунанд, ки фоиданок бошанд, ба ниёзмандон ёрй расонанд. Агар ин гуна одамон ба органхои назоратй ба кор оянд, дар он сурат имкони бартараф намудани фасод зиёд мешавад. Дар бораи ин одамон сухан рондан лозим аст, дар бораи онхо навиштан, ибрат нишон додан лозим аст! Поквичдонӣ ва виҷдон бояд вайроннашаванда бошад! Мо бояд ба дигаргунӣ шуруъ кунем, хама якчоя ва худи хозир тагьир дихем. Агар мо ришва доданро бас кунем, дигарон гирифтани ришваро бас мекунанд ва дунё як каме одилтар мешавад. На танҳо давлат, балки хар як одам дар алохидагӣ барои дигаргунихо кушиш карданаш лозим аст. Ва пеш аз ҳама, шумо бояд аз худ оғоз кунед...

Миёнаравӣ яке аз технологияҳои ҳалли алтернативии баҳсҳо бо иштироки тарафи сеюми бетараф, беғараз ва манфиатдор дар ин муноқиша - миёнарав мебошад.

Коррупсия бевосита ба фаъолияти ҳуқуқҳои инсон таъсир мерасонад ва ин ду сабаби асосӣ вуҷуд дорад.

Аз як тараф, коррупсия ҷомеаро аз захираҳои муҳиме, ки метавонанд барои қонеъ кардани ниёзҳои асосии тандурустӣ, маориф, инфрасохтор ё амният истифода шаванд, маҳрум месозад. Тибқи маълумоти Созмони ҳамкориҳои иқтисодӣ ва рушд, хароҷоти коррупсия дар шаклҳои мухталифи худ беш аз 5%-и маҷмӯи маҳсулоти дохилии ҷаҳонро ташкил медиҳад».

Аз тарафи дигар, ришвахорӣ ба кори ниҳодҳои давлатӣ дар маҷмӯъ ва аз ҷумла ба низоми адолати судӣ таъсири манфӣ мерасонад. Коррупсия боварии мардумро ба давлат коҳиш медиҳад, мақомоти судиро аз қобилияти кафолати ҳифзи ҳуқуқи инсон маҳрум месозад ва ба иљрои вазифаҳои онҳо аз љониби судяҳо, адвокатҳо ва дигар кормандони адлия таъсир мерасонад.

Яке аз вазифаҳои дар доираи ҳифзи ҳуқуқҳои инсон мубориза бар зидди коррупсия ва оқибатҳои он барои татбиқи адолати судӣ, инчунин мубориза бо коррупсия тавассути механизми мустақил ва боэътимоди амалисозии адолати судӣ мебошад. Ҳуҷҷати асосӣ дар соҳаи ҳифзи ҳуқуқи инсон дар ин замина Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид алайҳи коррупсия мебошад.

Тавре ки дар гузориши соли гузашта ба Ассамблеяи Генералӣ пешниҳод шуда буд , қайд карда шуд, “Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба мубориза бо коррупсия, ки воситаи асосии мубориза бо коррупсия мебошад, инчунин бояд ҳамчун як санади бунёдии байналмилалӣ дар соҳаи ҳифзи ҳуқуқи инсон баррасӣ шавад ва аз ин рӯ , бояд доимо дар маркази диккати органхое, ки бо ин масъала машгуланд ҷой дошта бошад.”

Коррупсия системаи иҷрои адолатро вайрон карда, дар роҳи татбиқи ҳуқуқ ба мурофиаи одилона монеаҳои ҷиддӣ эҷод намуда, боварии мардумро ба ҳокимияти судӣ ба таври назаррас коҳиш медиҳад. Коррупсия шаклҳои гуногун дорад ва ришва танҳо яке аз онҳост. Шакли дигар - фасоди сиёсӣ, ки муайян кардани онхеле мушкилтар аст. Доираи васеи он имкон медихад, ки на танхо ба органхои судй, балки ба хамаи сохахои хокимият таъсир расонад.

Дахолати ғайриқонунӣ ба иҷрои адолати судӣ метавонад шаклҳои зӯроварӣ дошта бошад, масалан, ҳангоми бевосита аз ҷониби аъзои гурӯҳҳои муташаккили ҷиноӣ анҷом додашуда. Чунин дахолат ҳадафи мушаххасро, ба монанди бастани парвандаи мушаххас ё сафедкунии шахси дахлдорро пайгирӣ мекунад.

Қоидаҳои дохилии давлатҳои гуногун ва як қатор санадҳои байналмилалии дахлдор ӯҳдадориҳои гуногуни зидди коррупсияро пешбинӣ мекунанд, аммо дар ҳоле ки мақомоти судӣ худ ҳадафи фасод ва ҷиноятҳои муташаккил аст, як василаи асосии ҷомеа барои пешгирӣ ва мубориза бо фасод низ мебошад.

Моддаи 11-и Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба мубориза бо коррупсия, ки шартномаи байналмилалӣ мебошад, нақши муҳими судиро дар мубориза бо коррупсия таъкид намуда, инчунин пешбинӣ мекунад, ки барои иҷрои самараноки ин нақш худи ҳокимияти судӣ бояд аз коррупсия ва намояндагони он бояд поквичдон ва вайроннашаванда бошанд. Конвенсия принсипҳои асосии ташкили дохилиро дар бар мегирад, ки барои пешгирӣ ва мубориза бо коррупсия заруранд.

Уҳдадорихои асосие, ки барои шартномаи байналхалкй мислаш дида нашудаанд, дар боби IV конвенсия дар бораи хамкории байналхалкии байни органхои суд ва прокуратураи давлатхои сохибихтиёр пешбинй шудаанд. Дар он ӯҳдадориҳои асосӣ ва оперативӣ оид ба истирдод, интиқоли маҳкумшудагон ва ёрии ҳуқуқӣ, интиқоли парвандаи ҷиноятӣ аз як кишвар ба кишвари дигар, тафтишоти муштарак ва умуман, ӯҳдадориҳои асосӣ оид ба ҳамкорӣ ва таъмини риояи қонун иборат аст.

Дар соли 2016 Идораи Созмони Милали Муттаҳид оид ба маводи мухаддир ва ҷинояткорӣ як барномаи глобалии бунёди фарҳанги волоияти қонунро оғоз кард. он таъсиси шабакаи ҷаҳонии якпорчагии судиро барои табодули таҷрибаи пешқадам ва дарсҳои омӯхта оид ба масъалаҳои асосӣ ва масъалаҳои пайдошудаи марбут ба беайбии судӣ ва пешгирии коррупсия дар бар мегирад.

Ин як қадами муҳим барои ташаккули забон ва диди муштарак дар кишварҳои мухталифе, ки миллатҳои муттаҳидро ташкил медиҳанд, мебошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дарк намудани ин хатар ба коррупсия ҷанги беамон эълон намуд. Бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, ҳанӯз 21 июли соли 1999 фармон «Дар бораи тадбирҳои иловагӣ оид ба таҳкими мубориза дар соҳаи иқтисодиёт ва коррупсия» нашр гардид. Бо ин фармон дар назди Ҳукумати ҷумҳурӣ ва мақомотҳои ҳифзи ҳуқуқ оид ба таҳияи системаи чорабиниҳое, ки ба таҳкими мубориза алайҳи ҷиноятҳои иқтисодӣ равона гаштаанд, вазифаҳои мушаххас гузошта шуда будаанд. Пеш аз ҳама Ҳукумати ҷумҳурӣ вазифадор гардид, ки якҷоя бо мақомотҳои ҳифзи ҳуқуқ Барномаи давлатиро оид ба мубориза бо ҷинояткорӣ дар соҳаи иқтисодиёт ва коррупсия таҳия намояд. Хотимаи мантиқии фармони мазкур он гардид, ки Порлумони кишвар 11 декабри соли 1999 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мубориза бар зидди коррупсия»-ро қабул кард. Дар натиҷа қонунгузории мо бори аввал бисёр масъалаҳои бо коррупсия иртиботдоштаро ба низом дароварда, мақоми ҳуқуқиашон муқаррар гардид. Қонуни мазкур муқаррар намуд, ки коррупсия – ин амали шахсе мебошад, ки ба иҷрои корҳои давлатӣ ваколатдор буда, бо истифода аз вазифа ё вобаста ба имкониятҳои мавҷуда соҳиби неъматҳои моддӣ ё манфиатҳои дигар мегардад, инчунин ба дигар шахсони воқеиву ҳуқуқӣ истифода бурданро аз ин имтиёзҳо ё неъматҳои, ки бо роҳи ғайриқонуни дастёб шудаанд, ҳуқуқ медиҳад. Қонуни мазкур ба беҳшавии вазъи мубориза бар зидди коррупсия дар ҷумҳурӣ мусоидат намуд.

Бояд қайд кард, ки дар давраи баъди қабули қонуни мазкур бисёр санадҳои байналмилалӣ дар соҳои мубориза бар зидди коррупсия қабул шуда, Созмони Ҳамкориҳои иқтисодӣ ва Рушд соли 2004 –ум тавсияҳои худро оид ба такмили қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи мубориза бар зидди коррупсия қабул намуд. Ҳолатҳои мазкур зарурати ба талаботи ин санадҳо мутобиқ намудани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистонро «Дар бораи мубориза бо коррупсия»-ро ба миён овард».

Қонуни нави Ҷумҳурии Тоҷикистонро «Дар бораи мубориза бар зидди коррупсия», ки 25 июли соли 2005 қабул гардидааст ва айни замон амал мекунад, аз қонуни пешина фарқи зиёд дошта, бисёр камбудиҳои онро аз байн бурдааст, яъне коррупсия - ин кирдори (ҳаракат ё беҳаракатии) шахсони ба иҷрои вазифаҳои давлатӣ ваколатдор ё ба онҳо баробар кардашудае мебошад, ки мақоми худ ё имкониятҳои онро бо мақсади ба манфиати худ ё шахсони дигар ба даст овардани неъматҳои моддӣ ва ғайримоддӣ, бартарият ва имтиёзҳои дигари бо қонунҳо пешбининашуда, инчунин ба ин шахсонваъда додан,таклиф ё пешкаш намудани ин гуна неъмату бартариятҳо бо мақсади моилкунӣ ва (ё) қадркунии онҳо барои иҷрои ин ё он кирдор (ҳаракат ё беҳаракатӣ) ба манфиати шахсони воқеию ҳуқуқӣ истифода мебаранд, муайян кард. Аз ҷумла, мафҳуми «коррупсия» ба санадҳои байналмилалӣ мутобиқ карда, шахсони мансабдори давлатҳои хориҷӣ ва ташкилотҳои байналмилалӣ низ ба доираи субъектони ҳуқуқвайронкуниҳои коррупсионӣ дохил карда шуданд.

Бори аввал ҷавобгарӣ барои қабули қарорҳои коррупсионӣ ба таври коллегиалӣ ба расмият даровардашуда муқаррар гашт, тартиб ва шакли баамалбарории чораҳои назорати молиявӣ оид ба вазъи дороии шахсони мансабдор саҳеҳтар шуда, кирдорҳои коррупсионӣ ба намудҳои интизомӣ, маъмурӣ ва ҷиноӣ ҷудо гардиданд.Бо мақсади муборизаи бевосита бо коррупсия дар мамлакат ва муттаҳид сохтани саъю кӯшишҳои зидикоррупсионии давлат, ба мубориза ҷалб намудани ҷомеаи шаҳрвандӣ, намояндагони тиҷорат ва ташкилотҳои байналмилалӣ, инчунин бартараф намудани такрори вазифа ва ваколатҳои мақомоти давлатӣ барои муқобилият бо коррупсия бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 10 январи соли 2007 № 143 Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт, ки вазифаҳои асосии он аз пешгирӣ, барҳам додан ва ошкор сохтани ҳуқуқвайронкуниҳои коррупсионӣ, таҳқиқи ибтидоӣ, тафтиши ҷиноятҳои коррупсионӣ, инчунин таъмини шаффофият ва ташкили назорати давлатии молиявӣ иборат мебошад. Бо таъсис ёфтани Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурат ба миён омад, ки пеш аз ҳама корҳои муайяни ташкилӣ ва ҳуқуқиро баҳри фароҳам овардани шароит ва заминаҳо барои оғоз ва минбаъд идома бахшидани фаъолияти Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон анҷом дода шуд. Бо ин мақсад таҳия ва пешниҳоди лоиҳаҳои Қонунҳои нав ва тағйиру иловаҳо ба Қонунҳоро амалӣ намудем. Дар ин давра Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Стратегияи мубориза бар зидди коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2008-2012», «Низомномаи тартиби адои хизмат дар воҳидҳои ҳифзи ҳуқуқи Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Оинномаи интизомии кормандони воҳидҳои ҳифзи ҳуқуқи Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд. «Конвенсияи Созмони Миллали Муттаҳид зидди коррупсия» тасдиқ гардид. Тағйиру иловаҳо ба Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кодекси мурофиавии ҷиноии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мубориза бар зидди коррупсия», дар бораи назорати давлатии молиявӣ, дар бораи прокуратура, дар бораи фаъолияти оперативӣ-ҷустуҷӯӣ ва ғайра қабул ва тасдиқ гардиданд, ки ҳамаи ин санадҳои номбаршуда фаъолияти Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба танзим медароранд.

Собирзода Абдуқайюм Ҳайум - донишҷӯ