Фарҳанги истифодаи шабакаҳои иҷтимоӣ ва ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳои ҷаҳонӣ
Васоити ахбори оммаи иҷтимоӣ як ҷузъи ҷудонашавандаи ҳаёти ҳаррӯзаи мо гашта, тарзи муошират, мубодилаи иттилоот ва ташаккули афкори ҷомеаро тағйир медиҳад. Платформаҳо ба монанди Facebook, Twitter ва Instagram ба корбо онҳо имкон медиҳанд, ки андешаҳо ва таҷрибаҳои худро мубодила кунанд ва бо аудиторияи ҷаҳонӣ муошират кунанд. Бо вуҷуди ин, бо афзоиши маъруфияти шабакаҳои иҷтимоӣ, мушкилоти нав вобаста ба амният ва эътимоднокии иттилоот ба миён омад.
Дар ҷаҳони муосир мо бо як қатор таҳдидҳои глобалӣ рӯ ба рӯ мешавем, ки ба суботи ҷомеа таҳдид мекунанд. Ҷанги иттилоотӣ, таҳдидҳои киберӣ ва маълумоти бардурӯғ падидаҳои афзояндаи маъмуланд, ки метавонанд эътимод ба муассисаҳоро халалдор созанд ва низоъро афзоиш диҳанд. Ин таҳдидҳо шабакаҳои иҷтимоиро ҳамчун платформа барои паҳн кардани иттилооти манипулятсионӣ ва таҳияи гузоришҳои бардурӯғ фаъолона истифода мебаранд.
Муҳимияти мавзӯи «Фарҳанги шабакаҳои иҷтимоӣ ва ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳои ҷаҳонӣ»-ро наметавон аз ҳад зиёд арзёбӣ кард. Бо вобастагии афзояндаи ҷомеа аз технологияҳои рақамӣ на танҳо дарки хатарҳо, балки рушди фарҳанги масъулият дар фазои онлайн муҳим аст. Ҳадафи ин мақола омӯхтани таъсири шабакаҳои иҷтимоӣ ба ҷомеа, муайян кардани таҳдидҳои глобалие, ки дар заминаи онҳо ба вуҷуд меоянд ва пешниҳоди усулҳои муҳофизат аз ин таҳдидҳо тавассути ташаккули рафтори масъули корбарон ва стратегияҳои муассири танзимкунанда мебошад.
Шабакаҳои иҷтимоӣ ҳамчун падидаи фарҳангӣ. Шабакаҳои иҷтимоӣ ба як ҷузъи ҷудонашавандаи ҳаёти мо табдил ёфта, аз замони пайдоишашон таҳаввулоти назаррасро паси сар кардаанд. Аввалин платформаҳо, аз қабили Six Degrees ва Friendster, дар охири солҳои 1990-ум ва аввали солҳои 2000-ум пайдо шуданд ва ба корбарон имкони муошират ва пайдо кардани дӯстони онлайниро фароҳам оварданд. Аммо инқилоби воқеӣ бо ворид гардидани шабакаи иҷтимии Фейсбук дар Интернет соли 2004 ба амал омад, ки чеҳраи шабакаҳои иҷтимоиро тағйир дод ва онҳоро интерактив ва барои доираи васеътар дастрас кард. Аз он вақт инҷониб, платформаҳо ба монанди Twitter, Instagram ва TikTok пайдо шуданд, ки ҳар яке унсурҳои беназири ҳамкорӣ ва мундариҷаро барои ташаккули манзараи рақамии муосир илова мекунанд.
Таъсири шабакаҳои иҷтимоӣ ба афкори ҷамъиятӣ ва фарҳангро аз ҳад зиёд арзёбӣ кардан мумкин нест. Онҳо ба воситаи тавонои ташаккули афкори ҷамъиятӣ табдил ёфта, ба корбарон имкон медиҳанд, ки дар вақти воқеӣ андешаҳо, андешаҳо ва хабарҳоро мубодила кунанд. Шабакаҳои иҷтимоӣ сарҳади байни хусусӣ ва ҷамъиятиро норавшан карда, шаклҳои нави муошират ва худнамоӣ эҷод мекунанд.
Аз ин рӯ, васоити ахбори иҷтимоӣ як падидаи мураккаби фарҳангӣ аст, ки таҳаввулро идома медиҳад ва ба ҳама паҳлӯҳои ҳаёти мо таъсир мерасонад. Онҳо на танҳо афкори нави ҷамъиятиро ташаккул медиҳанд, балки ҳамчун минбари фаъолият ва паҳн кардани донишҳо хизмат мекунанд. Муҳим аст, ки ҳам ҷанбаҳои мусбӣ ва ҳам манфии ин падида эътироф карда шавад, то аз иқтидори он барои эҷоди ҷомеаи огоҳ ва ҷалбшуда самаранок истифода барад.
Таҳдидҳои глобалӣ дар заминаи шабакаҳои иҷтимоӣ. Шабакаҳои иҷтимоӣ як ҷузъи муҳими ҳаёти ҳаррӯзаи мо шудаанд, аммо таъсири онҳо ба ҷомеа на ҳамеша мусбат аст. Таҳдидҳои глобалӣ, ки аз ин платформаҳо бармеоянд, маълумоти бардурӯғ ва хабарҳои қалбакӣ, ҳамлаҳои киберӣ, нақзи маълумот ва манипулятсияи сиёсиро дар бар мегиранд, ки метавонанд равандҳои демократиро халалдор кунанд.
Маълумоти бардурӯғ ва хабарҳои қалбакӣ. Маълумоти бардурӯғ ва хабарҳои қалбакӣ яке аз бузургтарин таҳдидҳои марбут ба васоити ахбори иҷтимоӣ мебошанд. Ин маводҳо бо суръати бениҳоят тез паҳн мешаванд ва аксар вақт дар тӯли чанд соат ба миллионҳо корбарон мерасанд. Алгоритмҳои платформа ин равандро осон мекунанд, зеро онҳо ба ҳадди аксар ҷалби корбарон тамаркуз карда, онҳоро ба сарлавҳаҳои ҳассос ва маълумоти бардурӯғ осебпазир мегузоранд.
Ҳамлаҳои киберӣ ва ихроҷи маълумот. Ҳамлаҳои киберӣ низ дар заминаи васоити ахбори иҷтимоӣ хатари ҷиддӣ эҷод мекунанд. Платформаҳо аксар вақт мавриди ҳадафи ҳакерҳо қарор мегиранд, ки осебпазириро барои дастрасӣ ба маълумоти шахсии корбарон истифода мебаранд. Як мисоли барҷаста ин вайрон кардани маълумоти Facebook дар соли 2019 мебошад, ки дар он маълумот дар бораи миллионҳо корбарон ба шахсони сеюм дучор шуда буд. Чунин ҳодисаҳо на танҳо махфияти корбаронро вайрон мекунанд, балки метавонанд барои таҳрики афкори ҷамъиятӣ ё таҳдид низ истифода шаванд.
Манипулятсияи сиёсӣ ва таъсир ба интихобот. Манипулятсияи сиёсӣ тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ дар солҳои охир махсусан муҳим шудааст. Платформаҳо барои паҳн кардани ташвиқоту тарғибот ва таҳлили афкори ҷамъиятӣ дар арафаи интихобот истифода мешаванд. Ин боиси тағйироти ҷиддие дар дарки интихобот ва ҳатто дахолат ба равандҳои демократӣ мегардад. Шабакаҳои иҷтимоӣ ба майдони паҳн кардани маълумоти бардурӯғ дар бораи номзадҳо ва аҳзоб табдил ёфта, эътимод ба низоми интихоботро коста мекунанд.
Ҳамин тариқ, таҳдидҳои глобалӣ дар заминаи васоити ахбори иҷтимоӣ таваҷҷӯҳи ҷиддии ҷомеа, ҳукуматҳо ва худи платформаҳоро тақозо мекунанд. Маълумоти бардурӯғ, ҳамлаҳои киберӣ ва манипулятсияи сиёсӣ мушкилоти мураккабест, ки метавонанд барои демократия ва суботи иҷтимоӣ оқибатҳои дарозмуддат дошта бошанд. Ташаккул додани тафаккури интиқодӣ дар байни корбарон ва татбиқи чораҳои сахттари амниятӣ барои ҳифзи маълумот ва пешгирии паҳншавии иттилооти бардурӯғ муҳим аст.
Ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳо. Дар ҷаҳони имрӯза, ки шабакаҳои иҷтимоӣ ва платформаҳои рақамӣ ба манбаи асосии иттилоот табдил ёфтаанд, ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳои марбут ба маълумоти бардурӯғ ва манипулятсия ба вазифаи ҳаётан муҳим табдил ёфтааст. Стратегияи муассири тарғибот бояд се самти асосиро дар бар гирад: нақши корбарон, танзимгарон ва ташаббусҳои платформа.
Нақши корбарон: тафаккури интиқодӣ ва саводнокии ВАО. Истифодабарандагон дар мубориза бо маълумоти бардурӯғ нақши марказӣ мебозанд. Тафаккури интиқодӣ ва саводнокии ВАО барои ҳар як корбари интернет ба малакаҳои муҳим табдил меёбанд. Тафаккури интиқодӣ ба шумо имкон медиҳад, ки маълумотро таҳлил кунед, далелҳоро аз ақидаҳо фарқ кунед ва манипулятсияро эътироф кунед. Омӯзиши саводнокии ВАО бояд аз хурдсолӣ оғоз шуда, малакаҳои дарёфт, арзёбӣ ва истифодаи иттилоотро аз манбаъҳои муътамад дар бар гирад. Барномаҳое, ки ба рушди ин малакаҳо нигаронида шудаанд, метавонанд ба корбарон барои беҳтар паймоиш кардани манзараи иттилоотӣ ва қабули қарорҳои оқилона кӯмак расонанд.
Танзимгарон: ташаббусҳои қонунгузорӣ барои назорати мундариҷа. Дар сатҳи давлатӣ бояд ташаббусҳои қонунгузорие, ки ба назорати мундариҷа дар шабакаҳои иҷтимоӣ нигаронида шудаанд, таҳия ва татбиқ карда шаванд. Ин таҳияи қонунҳоеро дар бар мегирад, ки платформаҳоро барои паҳн кардани маълумоти бардурӯғ ва муҳофизати корбарон аз мундариҷаи зараровар ба ҷавобгарӣ мекашад. Намунаҳои чунин ташаббусҳо аллакай дар як қатор кишварҳо мавҷуданд, ки платформаҳо барои модератсияи бесамар ё амал накардан бар зидди хабарҳои қалбакӣ ҷарима мешаванд. Муҳим он аст, ки ин қонунҳо озодии баёнро маҳдуд накунанд, балки дар баробари ин, ҳифзи ҷомеаро аз таҳдидҳо таъмин кунанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор сомонаҳо ба рӯйхати сомонаҳои мамнуъ, ки ба ҳизбу ҳаракатҳои террористӣ ва экстромистӣ алоқаманданд, ворид карда шудааст, ки аз корбарон ворид шудан ва таблиғи маълумотҳои бардурӯғи ин сомонаҳо манъ карда шудааст. Аммо рӯз аз рӯз тағйир кардани номи сомона ва ё дар дигар шакл пайдо шудани он дар шабакаҳои иҷтимоӣ, аз корбарон махсусан ҷавонон огоҳӣ ва зиракии сиёсиро талаб мекунад. Ҷавонон фикру ақидаи террористӣ ва эстромистиро бо ҳамаи зуҳуроташ дар шабакаҳои интернетӣ бояд маҳкум кунанд.
Ташаббусҳои платформа: алгоритмҳо, модератсияи мундариҷа, ҳамкорӣ бо санҷиши далелҳо. Платформаҳои иҷтимоӣ инчунин барои фароҳам овардани муҳити бехатари иттилоотӣ масъулият доранд. Онҳо бояд алгоритмҳоеро амалӣ созанд, ки барои муайян кардан ва бастани маълумоти бардурӯғ ва беҳтар кардани равандҳои модератсияи мундариҷа кӯмак расонанд. Ҳамкорӣ бо тафтишкунандагони мустақили далелҳо метавонад сифати иттилооти дастраси корбаронро ба таври назаррас беҳтар созад. Платформаҳо инчунин метавонанд механизмҳоеро татбиқ кунанд, ки корбаронро аз маълумоти эҳтимолии бардурӯғ огоҳ созанд ва истинод ба манбаъҳои тасдиқшуда пешниҳод кунанд. Ин тадбирҳо ба фароҳам овардани фазои бештар шаффоф ва боэътимоди иттилоотӣ мусоидат мекунанд.
Ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳо дар фазои рақамӣ як кори мураккабест, ки талошҳои муштараки корбарон, сиёсатмадорон ва платформаҳои иҷтимоиро талаб мекунад. Рушди тафаккури интиқодӣ ва саводнокии ВАО дар байни корбарон, таҳияи ташаббусҳои қонунгузорӣ оид ба назорати мундариҷа ва ҷорӣ намудани алгоритмҳои муассири модератсия қадамҳои зарурӣ дар самти эҷоди фазои бехатари иттилоотӣ мебошанд. Танҳо тавассути талошҳои муштарак мо метавонем хатарҳоро ба ҳадди ақалл кам карда, ҳифзи ҷомеаро аз маълумоти бардурӯғ ва фиребгарӣ таъмин кунем.
Фарҳанги масъулият дар шабакаҳои иҷтимоӣ. Дар ҷаҳони рақамии имрӯза шабакаҳои иҷтимоӣ дар ташаккули афкори ҷамъиятӣ ва паҳн кардани иттилоот нақши калидӣ доранд. Бо вуҷуди ин, бо афзоиши маъруфияти онҳо, мушкилоти нави марбут ба маълумоти бардурӯғ, нафрат ва манипулятсия ба миён омаданд. Фарҳанги масъулият дар васоити ахбори иҷтимоӣ як шарти ҳатмӣ барои эҷоди фазои бехатари иттилоотӣ мегардад, ки дар он корбарон метавонанд муошират кунанд, андешаҳои худро мубодила кунанд ва иттилооти боэътимод гиранд.
Стандартҳои ахлоқии рафтор дар фазои онлайн. Рафтори ахлоқӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ бояд ба принсипҳои эҳтиром, ростқавлӣ ва масъулият асос ёбад. Истифодабарандагон бояд аз оқибатҳои амал ва суханони худ огоҳ бошанд ва дарк кунанд, ки навиштаҳо ва шарҳҳои онҳо метавонанд ба одамони дигар таъсир расонанд. Фарҳанги эҳтироми ҳамдигарро инкишоф додан муҳим аст, ки дар он ҳар як иштирокчии муошират эҳсосот ва андешаҳои дигаронро ба назар мегирад. Меъёрҳои асосии ахлоқӣ тафтиши далелҳо пеш аз интишор, эҳтиром ба махфияти корбарони дигар ва пешгирӣ аз паҳншавии нафрат ва ғаразро дар бар мегиранд. Омӯзиши саводнокии ВАО як воситаи муҳими ташаккули ин меъёрҳо мегардад.
Таъсири фарҳанг ба ташаккули фазои иттилоотии бехатар. Фарҳанги ҷомеа дар ташаккули фазои иттилоотии бехатар нақши муҳим мебозад. Дар кишварҳое, ки сатҳи баланди эътимод ба ниҳодҳо ва шаффофияти иттилоот доранд, корбарон эҳтимоли бештар ба меъёрҳои ахлоқиро риоя мекунанд ва дар рафъи маълумоти бардурӯғ фаъолонатар ширкат мекунанд. Баръакс, дар ҷомеаҳое, ки нобоварӣ ва тарс маъмуланд, корбарон метавонанд ба таҳрик ва маълумоти бардурӯғ бештар осебпазир бошанд. Ҳамин тариқ, эҷоди фарҳанги масъулият на танҳо кӯшишҳои инфиродии истифодабарандагон, балки тағйироти низомманд дар сатҳи ҷомеа, аз ҷумла маориф, қонунгузорӣ ва ташаббусҳои ҷомеаи шаҳрвандиро тақозо мекунад.
Фарҳанги масъулият дар шабакаҳои иҷтимоӣ на танҳо як тамоюли муд, балки шарти зарурии эҷоди фазои иттилоотии бехатар ва созанда мебошад. Меъёрҳои ахлоқии рафтор, маъракаҳои бомуваффақият алайҳи маълумоти бардурӯғ ва таъсири фарҳанг ба шуури ҷамъиятӣ унсурҳои асосии ин фарҳанг мебошанд. Фақат бо ҳамкории муштарак мо метавонем муҳите ба вуҷуд орем, ки дар он иттилоот боэътимод ва муошират эҳтиромона бошад.
Ояндаи васоити ахбори иҷтимоӣ ва ҳифзи ҷомеа. Дар солҳои охир, шабакаҳои иҷтимоӣ ба тағйироти ҷиддӣ дучор шуданд, ки барои ҳамкории байни корбарон ва платформаҳо уфуқҳои нав мекушоянд. Ин тағйирот ба як қатор тамоюлҳо, аз қабили ғайримарказикунонӣ ва ҷорӣ намудани технологияҳои нав алоқаманданд, ки метавонанд ба ояндаи алоқаи рақамӣ ва амнияти ҷомеа таъсир расонанд.
Ояндаи васоити ахбори иҷтимоӣ бо як қатор омилҳо, аз ҷумла технологияҳои нав ва иштироки фаъоли корбарон муайян карда мешавад. Эҷоди фазои амни рақамӣ кӯшишҳои муштараки ҳар як иштирокчӣ, аз шахсони алоҳида то созмонҳоро талаб мекунад. Ин ягона роҳест, ки мо метавонем ҳифзи ҷомеаро дар фазои зудтағйирёбандаи иттилоотӣ таъмин кунем.
Хулоса, фарҳанги васоити ахбори иҷтимоӣ дар ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳои глобалӣ, аз қабили маълумоти бардурӯғ, кибертаҷовуз ва манипулятсия нақши калидӣ дорад. Пешбурди рафтори масъулиятнок ва эҳтироми корбарон ва пешбурди стандартҳои ахлоқӣ дар платформаҳо ба фароҳам овардани муҳити амнтар ва дастгирӣ барои ҳама мусоидат мекунад. Муҳим аст, ки дарк кард, ки ҳар як амали онлайн метавонад оқибатҳои пайгиришаванда дошта бошад ва маҳз фарҳанги муошират асоси он мегардад, ки эътимод ва ҳамдигарфаҳмӣ бар он асос меёбад.
Мо аз ҳамаи иштирокчиёни фазои рақамӣ - корбарон, платформаҳо, созмонҳо ва ниҳодҳои давлатӣ даъват мекунем, ки барои эҷоди фазои бехатари онлайн қувваҳоро муттаҳид кунанд. Танҳо тавассути амалиёти муштарак мо метавонем ба таҳдидҳои ҷаҳонӣ муқобилат карда, ҳифзи ҷомеаро дар шароити тағйироти босуръати ҷаҳони муосир таъмин намоем. Биёед якҷоя кор кунем, то ВАО-и иҷтимоӣ на танҳо як макони пайвастшавӣ, балки ба платформаи тағйирот ва рушди мусбат табдил ёбад.
Азизов Шерзод Юсуфович
н.и.п., дотсент