ОИД БА ОМӮЗИШИ ТАДҚИҚОТИ ИЛМИИ РАВИШИ ТАФРИҚАВӢ ДОИР БА МАФҲУМҲОИ ТЕРРОРИЗМ ВА ЭКСТРЕМИЗМ
Терроризм ва ифротгароӣ ба сулҳу амнияти бисёр кишварҳои ҷаҳон таҳдиди ҷиддӣ оварда истодааст. Вай талафоти хеле калони сиёсӣ, иқтисодӣ ва маънавӣ дорад ва ба аҳолии сайёра таъсири сахти психологӣ мерасонад. Мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ ҳамчун падидаи ҳаёти ҷамъиятӣ ва воқеияти сиёсии муосири имрӯз буда, яке аз масъалаҳои мубрами рӯз дониста мешавад.
Терроризм ва ифротгароӣ яке аз зуҳуроти номатлуб дар замони имрӯза ба шумор меравад, зеро зуҳуроти мазкур боиси ба миён омадани оқибатҳои нохуш - таҳдид ё истифодаи зӯроварӣ, расонидани зарари вазнин, таҷовуз ба ҳаёти арбоби давлатӣ ё ҷамъиятӣ, бенизомӣ, тағйири сохти конститутсионӣ дар мамлакат, ғасби ҳокимият ва аз они худ кардани ваколатҳои он, барангехтани низои миллӣ, иҷтимоӣ ва динӣ мебошад.
Бо дар назардошти чунин вазъият Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми соли 2017 иброз намуданд, ки «Солҳои охир терроризм ва ифротгароӣ ба хатари ҷаҳонӣ табдил ёфта, ҷаҳони муосирро ба ташвиш овардааст. Афзоиши ҷиноятҳои хусусияти ифротгароӣ ва террористидошта ба вусъат ёфтани терроризми байналмилалӣ, фаъолшавии унсурҳои тундраву ифротгаро, ҷалби ҷавонон ба сафи созмонҳои ифротгароӣ ва террористӣ ва иштироки онҳо дар низоъҳои мусаллаҳонаи давлатҳои хориҷӣ мусоидат менамояд».
Терроризм ва экстремизм падидаҳое мебошанд, ки таърихи тӯлонӣ доранд. Аммо, бисёриҳо намефаҳманд, ки фарқияти онҳо дар чӣ зоҳир мешавад, барои ин ҷиноятҳо чӣ ҷазо таҳдид мекунад. Гузашта аз ин, тафовути байни ин падидаҳои ба ҳам алоқаманд, вале дар айни замон ба худ хос ҳам аз ҷиҳати назариявӣ ва ҳам аз ҷиҳати амалӣ сазовори таваҷҷуҳ аст.
Истилоҳи «экстремизм» аз калимаи лотинии «extremus» – (ифротӣ, ифротгароӣ) ба ақидаҳои ифротгароёна пайравӣ кардани шахсро дар шароити ҳаёти иҷтимоию сиёсӣ ифода мекунад.
Дар мавриди терроризм, инчунин бояд қайд кард, ки пайдоиши он аз калимаи лотинии «terror», яъне «тарс» ва «даҳшат» мебошад. Асоси терроризм идеологияи зӯроварӣ, дурусттараш истифодаи бошууронаи он барои ноил шудан ба таъсири даҳшатовар ва расидан ба ҳадафҳои фаъолияти террористӣ мебошад.
Терроризм ҳамчун падидаи иҷтимоӣ-ҳуқуқӣ ҳангоми ба амал баровардани кирдорҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ хавфнок бо мақсади тарсонидани аҳолӣ ё гуруҳҳои алоҳидаи иҷтимоӣ бо максади водор намудани давлат, ҷамъият ё шаҳрванд ба қабули ҳар гуна қарор (ё рад кардани қабули он) ба манфиати террористон ё шахсони сеюм мебошад.
Барои додани баҳои ҳуқуқӣ ба фаъолияти ифротгароӣ пеш аз ҳама самти онро қайд кардан лозим аст. «Тағйир додани зӯроварӣ дар асосҳои сохти конститутсионӣ ва поймол кардани якпорчагии давлатӣ, сафедкунии оммавии фаъолияти террористӣ, барангехтани кинаю адовати байнимиллӣ, байнидинӣ ва иҷтимоӣ, поймол кардани ҳуқуқ ва озодиҳои асосии шаҳрвандон дар заминаи идеологӣ асос ёфтааст».
Асоси фаъолияти ҷиноятии ифротгароёнро ҷузъи идеологӣ, ташкил медиҳад, ки парваридани кинаю адоват нисбат ба намояндагони миллатҳои дигар, эътироф, гурӯҳи муайяни иҷтимоӣ ё эътиқоди ақидаҳои намояндагонэътиқодкунандагон мебошад. Орзуи ифротгароён ба барангехтани низоъ дар заминаҳои боло нигаронида шудааст. Ин ҷиноятҳо дар сатҳи давлатӣ махсусан хавфнок эътироф карда мешаванд.
Дар партави гуфтаҳои боло зарурати такмили роҳу усулҳои муборизаи зидди ин зуҳурот аён мегардад.
Барои фарқ кардани мафҳумҳои «терроризм» ва «экстремизм» объектҳои таҷовузи онҳоро фаҳмида, хусусиятҳои умумӣ ва фарқкунандаро муайян кардан лозим аст.
Бисёре аз олимон, таҷрибаомӯзон ва кормандони ҳифзи ҳуқуқ якдилона ба ин ақида доранд, ки «экстремизм ва терроризм пайванди як занҷир мебошанд, ки дар он ифротгароӣ барои асоснокии назариявии фаъолият нақши омодагӣ мебинад, терроризм бошад - иҷрои амалӣ мебошад».
Аммо боз як гурӯҳи муҳаққиқон низ ҳастанд, ки ин мафҳумҳоро тафовут намекунанд ва зиёда аз он, бо префикси «исломӣ» истифода мебаранд. Яке аз сабабҳо дар рафти таърихии оммавӣ ва паҳншавии дини ислом мебошад.
Бо вуҷуди он ки ин ҳолат асосан ба таври осоишта сурат гирифтааст, на ҳамеша имкон дошт, ки аз зуҳури паҳлуҳои манфие, ки қонунҳои динии шариатро таҳриф мекарданд, то ба дараҷае даст кашид, ки дини исломро мардум ҳамчун сарчашма ва мафҳуми зуҳури терроризм ва ифротгароӣ қабул карданд.
Аз ҷониби мо таъкид менамоем, ки истифодаи пешоянди «исломӣ» барои амалҳои ифротгароӣ ва террористӣ қариб тамоми олами исломро ба хашм меорад, зеро ин ҳолат боварӣ ба дин ва пайравони онро дар ҳама ҷо коҳиш медиҳад ва исломгароӣ ҳамчун як чизи манфӣ қабул карда мешавад, ки боиси бадӣ ва ихтилоф мегардад. Ҳар сол афзоиши бештари мафкураи ифротгароӣ ва террористӣ ҳамасола муносибати бе ин ҳам манфиро нисбат ба намояндагони дини ислом боз ҳам бештар мекунад.
Имрӯз ҷомеаи ҷаҳонӣ буҳрони амиқи иқтисодӣ, сиёсӣ, динӣ ва иҷтимоиро аз сар гузаронида истодааст, ки онро равандҳои ҷаҳонишавии даҳсолаҳои охир муайян мекунанд. Ҷаҳонишавӣ ҳамчунин боиси сиёсӣ шудани дин гардида, дар натиҷа терроризму экстремизми ангезадор ба вуҷуд омадааст.
Ҳамин тариқ, терроризм ва экстремизми динӣ ба воситаи асосии муқовимат ба ҷаҳонишавӣ табдил ёфта, дар муқобила бо Шарқу Ғарб нақши бузург бозиданд. Терроризм дар ин маврид ҳамчун як фаъолияти амиқ пинҳоншуда амал мекард, ки ба амалӣ намудани идеологияи ифротӣ равона шудааст.
Барои боз ҳам фарқ кардани мафҳумҳои «терроризм» ва «ифротгароӣ» равишҳои илмиро ба ин масъала баррасӣ мекунем. Дар мавриди тафовути фаъолияти экстремистӣ ва террористӣ олимони илми ҳуқуқ ду нуқтаи назари асосиро таҳия кардаанд.
Тарафдорони нуқтаи аввал фаъолияти террористиро дар натиҷаи зуҳури ифротгароии радикалӣ шарҳ медиҳанд. Ҳамзамон, ифротгароӣ ҳамчун падидаи иҷтимоию сиёсӣ тавсиф карда мешавад, ки шаклҳои шадиди муборизаи сиёсиро пахш мекунад, ки асоси он терроризм мебошад. Дар баробари ин, пайравони ин нуқтаи назари терроризмро таъриф намуда, дар сохтори он навъҳои хоси зӯровариро, ки дар фаъолияти экстремистӣ истифода мешаванд, ҷудо мекунанд.
Таҳлили санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ ва санадҳои қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мо имкон медиҳад, ки ба хулоса намоем, ки терроризм ва ифротгароӣ бо ҳам алоқаманд ва вобаста мебошад. Терроризм тамоми аломатҳои ифротгароиро дорад, вале он дорои хусусиятҳои хосест, ки дар якҷоягӣ бо ифротгароӣ зоҳир мешавад, ки ин падидаҳоро ҳамчун ҷиноятҳое, ки ҳамзамон аломатҳои терроризм ва экстремизм доранд, мантиқӣ мегардонад. Терроризм дорои тамоми аломатҳои ифротгароӣ, вале дорои хусусиятҳои хосе мебошад, ки дар якҷоягӣ бо ифротгароӣ зуҳур мекунанд, ки мантиқи ин падидаҳоро ҳамчун ҷиноятҳое, ки ҳамзамон аломатҳои терроризмӣ ва ифротгароӣ доранд, мантиқ мегардонад.
Нуқтаи муқобил аз ҷудо кардани ин мафҳумҳо иборат аст. Дар мазмуни ҳуқуқии ин мафҳумҳо дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон фарқияти онҳоро ба таври возеҳ мушоҳида кардан мумкин аст.
Мувофиқи муқаррароти моддаи 3-и Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мубориза бар зидди терроризм» «Терроризм - яьне зӯроварӣ ё таҳдиди истифодаи он нисбати шахсони воқеӣ, маҷбур кардан ё таҳдиди истифодаи он нисбати шахсони хуқуқӣ, ҳамчунин нобуд сохтани (зарар расонидан) ё таҳдиди нобуд сохтани (зарар расонидан ба) молу мулк ѐ дигар обьектҳои моддии шахсони воқеьӣ ва ҳуқуқӣ, ки боиси хавфи ҳалокати одамон, расонидани зарари басо ҷиддӣ ба молу мулк ё ба миён омадани оқибатҳои барои ҷамьият хавфнок, ки бо мақсади халалдор сохтани амнияти ҷамьиятӣ, тарсонидани аҳолӣ ё расонидани таьсир ҷиҳати аз ҷониби мақомоти ҳокимият қабул намудани қарори барои террористон мақбул ё қаноатбахш намудани манфиатҳои ғайриҳуқуқии молу мулкӣ ва (ё) дигар манфиати онҳо, инчунин таҷовуз ба ҳаёти арбоби давлатӣ ё ҷамьиятӣ бо мақсади суст кардани сохти Конститутсионӣ ё амнияти давлат, ҳамчунин бо мақсади қать гардидани фаолияти давлатӣ ё дигар фаьолияти сиёсӣ ё содир намудани чунин кирдор бинобар интиқом барои чунин фаъолият, инчунин сӯиқасд ба ҳаёт, расонидани зарари ҷисмонӣ ба ходими давлатӣ ё ҷамьиятӣ ё намояндаи ҳокимият, вобаста бо фаъолияти давлатӣ ё ҷамьиятии онҳо, бо мақсади ноором сохтани вазьият ё расонидани таьсир ҷиҳати қабули қарор аз тарафи мақомоти давлатӣ ё монеь шудан ба фаьолияти сиёсӣ ё ҷамъиятӣ, инчунин ҳамла ба намояндаи давлати хориҷӣ ё корманди ташкилоти байналхалқии таҳти ҳимояибайналмилалӣ қарордошта ё аъзои оилаи бо ӯ истиқоматкунанда, инчунин ба биноҳои хизматӣё истиқоматӣ ё воситаи нақлиёти ашхосе, ки таҳти ҳимояи байналмилалӣ қарор доранд, агар ин ҳаракатҳо бо мақсади барангехтани ҷанг ё мураккаб сохтани муносибатҳои байналхалқӣ содир шуда бошанд, мебошад».
Мафҳуми экстремизм дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи муқовимат ба экстремизм» чунин шарҳ дода шудааст. Тибқи муқаррароти моддаи 1 Қонуни мазкур зери мафҳуми экстремизм ифодаи мафкура ва фаъолияти экстремистие, ки барои бо роҳи зӯроварӣ ва амалҳои дигари зиддиқонунӣ ҳал намудани масъалаҳои сиёсӣ, ҷамъиятӣ, иҷтимоӣ, миллӣ, нажодӣ, маҳалгароӣ ва динӣ (мазҳабӣ) равона карда шудааст, фаҳмида мешавад.
Бо назардошти ҳадафҳои фаъолияти террористӣ, мо мавҷудияти ангезаҳои мушаххаси хоси ин ҷиноятҳоро қайд менамоем. Ҳуқуқшиносон моҳияти терроризмро шарҳ дода, онро ҳамчун амали зӯроваронаи гурӯҳҳои сиёсии радикалӣ ба шуури оммаи васеи мардум ва сохтори мақомоти давлатӣ барои тарғиби идеологияи онҳо, аз ҷумла бо истифода аз усулҳои зӯроварӣ муайян мекунанд.
Зӯроварӣ дар ин маврид бевосита ба ноил шудан ба ҳадафи асосии амали террористӣ – фишор овардан, тарсондан, фишори равонӣ ва дар ҳолати зарурӣ ба нақшаҳои худ тобеъ кардани иродаи каси дигар алоқаманд аст.
Дар Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, моддаи 179 бошад, «Терроризм, яъне содир намудани таркиш, сӯхтор, тирпарронӣ аз силоҳи оташфишон ё дигар кирдоре, ки боиси хавфи марги одамон, расонидани зарари ҷиддӣ ба молу мулк ё ба миён омадани оқибатҳои дигари барои ҷамъият хавфнок мегардад, агар ин кирдор бо мақсади халалдор сохтани амнияти ҷамъиятӣ, фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва сохторҳои низомӣ, тарсонидани аҳолӣ ё расонидани таъсир ҷиҳати аз ҷониби мақомоти ҳокимият қабул намудани қарор, инчунин таҳдиди анҷом додани кирдорҳои зикршуда бо ҳамин мақсадҳо мебошад».
Ҳадафи асосии фаъолияти ифротгароӣ таҳияи воситаҳо ва усулҳои муқобила бо асосҳои мавҷуда, мубориза барои ақидаҳои онҳо, инчунин рад кардани ҳама гуна созиш мебошад. Ифротгароӣ дар зуҳури худ бо даъват ба интихоби чораҳои радикалӣ барои ноил шудан ба ҳадафҳои худ, тағир додани мундариҷаи институтҳои сиёсӣ роҳнамоӣ мекунад.
Аммо, сарфи назар аз он, ки ангезаи сиёсӣ ҳамчун далели асосӣ дар содир намудани ҷиноятҳои экстремистӣ ва террористӣ ба назар мерасад, якҷоя кардани онҳо ҳамчун қисм ва пурра мувофиқ нест.
Дар баробари гуфтаҳои боло барои кормандони ҳифзи ҳуқуқ зарур аст, ки ифротгароиро, ки воқеан амал нест, дақиқ муайян кунанд. Он аз пайравӣ ба идеология иборат аст, ки онро аз фаъолияти ифротгароӣ васеътар мекунад ва барои ҷомеа хатари бузург дорад. Ба хулосае омадан мумкин аст, ки фаъолияти ифротгароӣ аз такрори ақидаҳои ифротӣ (радикалӣ), яъне идеологияе иборат аст, ки хатари бештари ҷамъиятиро ба бор оварда, тарафдорони худро ба кирдорҳои ҷиноӣ водор месозад. Аз ин рӯ, мубориза дар ин самт бояд дар заминаи муқовимат ба идеология сурат гирифт.
Дар хулоса, бори дигар қайд мекунем, ки самти асосии фаъолияти ифротгароёна кор карда баромадани усулу воситаҳои муқовимат ба асосҳои мавҷуда, ҳифзи нуктаи назари танқидии худ, даст кашидан аз ҳар гуна созиш мебошад. Ифротгароӣ дар зуҳури худ бо даъватҳо ба интихоби чораҳои қатъӣ барои расидан ба ҳадафҳои худ, тағйир додани мундариҷаи институтҳои сиёсӣ роҳнамоӣ мекунад. Фаъолияти ҷиноии ифротгароён ҷузъи идеологӣ мебошад, ки нисбат ба намояндагони миллат, конфессия, гурӯҳи муайяни иҷтимоӣ ё намояндагони ақида ва эътиқоди муайяни сиёсӣ бадбинӣ ва адоват мепарварад.
Саъю кӯшиши ифротгароён дар заминаҳои дар боло зикршуда низоъ барангехтанд аст. Аз ин рӯ, ин ҷиноятҳо дар сатҳи давлатӣ махсусан хавфнок эътироф карда мешаванд. Асоси терроризм идеологияи зӯроварӣ, дурусттараш истифодаи бошууронаи он барои ноил шудан ба таъсири даҳшатовар ва ноил шудан ба ҳадафҳои фаъолияти террористӣ мебошад. Моҳияти терроризм таъсири хушунатомези гурӯҳҳои сиёсии радикалӣ ба шуури оммаи васеи мардум ва сохтори ҳукумат барои тарғиби идеологияи онҳо мебошад. Аз ин рӯ, терроризм дар ин маврид ҳамчун як фаъолияти амиқ пинҳоншуда амал мекунад, ки ба амалӣ намудани идеологияи ифротӣ нигаронида шудааст. ӣ
Нақши мақомоти ҳифзи ҳуқуқ дар мубориза бо ин ҷиноятҳоро таҳлил намуда, бояд гуфт, ки усули аз ҳама самаранок ин пешгирӣ мебошад. Нақши махсуси давлат маҳз аз пешгирии ҳама гуна ҷиноят иборат аст. Танҳо давлат метавонад масъулияти мубориза бо ҷиноятҳои дорои мазмуни ифротгароӣ ва террористиро ба дӯш гирад ва тамоми тадбирҳо ва чорабиниҳои аз ҷониби он оғозшуда дар доираи амалҳои ҷорӣ оид ба ҳифзи ҷомеа бояд ба миқёси падида мувофиқат кунанд.
Хуршеда Пӯлодова,
дотсенти Муассисаи давлатии таълимии
«Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи
академик Бобоҷон Ғафуров»